Homo russicus, określany także jako człowiek sprawiedliwy (праведник), to antropologiczny typ człowieka swoisty dla wschodniej mentalności prawosławnej. Termin ten określa osobę nie grzeszącą w swoich uczynkach i zachowaniu względem wymogów moralności i etyki. Charakteryzuje się pięknem duchowym, wewnętrznym spokojem, postępowaniem zgodnym z Dekalogiem. Jego miejscem życia jest osada wiejska, co wskazuje na kolejne cechy prawiednika: odnajdywanie wartości w pracy fizycznej, specyficzny związek z naturą (kult Matki Ziemi), strach przed postępem cywilizacyjnym, kultywowanie tradycji. Ten wzorzec człowieka najpełniejszy obraz znalazł w rosyjskiej literaturze pięknej. Prekursorem poszukiwań homo russicusa na gruncie XIX – wiecznego piśmiennictwa był Mikołaj Leskow, w opowiadaniach którego można odnaleźć historie z życia mieszkańców rosyjskich wsi, ludzi o wielkich sercach, ilustrujących swym życiem piękno moralne. Przez pisarza byli nazywani „mężami sprawiedliwymi”. W XX wieku postać prawiednika znalazła wyraz w twórczości Aleksandra Sołżenicyna, który w opowiadaniu „Zagroda Matriony” przedstawił prostą kobietę określaną „solą ziemi ruskiej”. Drogą wyznaczoną przez rosyjskiego noblistę podążyli twórcy prozy wiejskiej, np. Walentin Rasputin, Wasilij Biełow, Siergiej Załygin, Wiktor Astafiew, portretujący mieszkańców wsi nieskażonych ideologią komunistyczną, wiernych tradycji, żyjących w zgodzie z prawami natury i moralnością. W twórczości Sołżenicyna odnajdziemy wiele inspirujących obrazów ludzi sprawiedliwych. Jednym z ciekawszych jest postać Iwana Denisowicza, którego miejscem życia nie jest rosyjska wieś, lecz obozowa zona. Jeden dzień z życia zeka pokazuje, że tradycyjne wartości i trwały kręgosłup moralny pozwalają więźniom-prawiednikom na ocalenie człowieczeństwa w nieludzkim świecie łagrów. Tym samym homo russicus był szansą na ocalenie wartości uniwersalnych oraz nadzieją na zachowanie „duszy rosyjskiej” okaleczonej przez system komunistyczny. Prawiednik podtrzymujący spuściznę chrześcijańskiego Wschodu stanowił zatem alternatywę dla homo sovieticusa. 

Dr Martyna Kowalska