Dzieciństwo Tukaja nie należało do szczęśliwych. Urodził się w 1886 toku we wsi niedaleko Kazania. Wcześnie osierocony, wielokrotnie zmieniał miejsca zamieszkania. Ostatecznie trafił do domu ciotki w Uralsku, gdzie ukończył medresę pod opieką jej założyciela Mutygułły Tuchwatullina. W czasie pobytu w szkole przyszły poeta opanował kilka języków, w tym arabski, perski, rosyjski i turecki. Dzięki bliskiej znajomości z dziećmi Tuchwatullina, był częstym gościem w domu imama, mając dostęp do bogatego księgozbioru. Po wybuchu rewolucji 1905 roku, będąc jeszcze w Uralsku, Tukaj redagował kilka tytułów prasowych w języku tatarskim. Na łamach czasopism publikował swoje wiersze, polityczne felietony i eseje. Zasłynął także jako tłumacz utworów Aleksandra Puszkina, Iwana Kryłowa, Michaiła Lermontowa, dzięki czemu społeczność tatarskojęzyczna mogła zgłębić dzieła klasyki rosyjskiej.
W 1907 roku Gabdułła Tukaj ukończył medresę i przeniósł się do Kazania, gdzie zaangażował się w działalność literacką i publicystyczną. Interesował się aktualnymi tematami społeczno-politycznymi, co znalazło wyraz w licznych artykułach pisanych do lokalnych gazet. Podnosił kwestię edukacji i wagi wykształcenia, interesowała go idea narodowa oraz miejsce Tatarów w historii Rosji. Zajmowały go także sprawy zwykłych mieszkańców Tatarstanu i ich codzienna walka o swoje prawa. W tym samym roku opublikowano tom jego tekstów lirycznych „Wiersze Gabdułły Tukaja”, w którym zamieszczono m.in. utwory „Para koni” oraz „Szurale”. Inspiracji szukał w ludowej tradycji, którą poznawał podczas podróży do odległych zakątków Tatarstanu, a także do rodzinnej wsi Kyrłaj. W wiosce tej ujawniła się jego wielka miłość do ojczyzny i narodu tatarskiego. Przerodziło się to w prawdziwą pasję, która zaowocowała powstaniem czterech książek o tatarskim folklorze.
Mimo pogarszającego się stanu zdrowia, Tukaj w latach 1911-1912 odbył kilka podróży po Rosji. W drodze do Astrachania poznał tradycje i obyczaje regionu Powołża, następnie udał się do Samary i Ufy, gdzie interesowały go warunki życia miejscowej ludności. Petersburg oczarował młodego poetę. Miasto nazwał „miejscem oświecenia”. Podczas kilkunastodniowego pobytu w stolicy lekarze zdiagnozowali u Gabdułły gruźlicę i zalecili zmianę klimatu. Kuracja w Baszkirii nie przyniosła poprawy zdrowia. Tukaj wrócił do Kazania, gdzie po kilku miesiącach zmarł. W dniu pogrzebu, na którym zebrały się tłumy, medresy odwołały zajęcia, wydawnictwa i księgarnie były nieczynne, a lokalne gazety uczciły pamięć o poecie publikacją jego wierszy. Petersburska gazeta „Dzień” obok nekrologu umieściła artykuł poświęcony twórczości Tukaja, mianując go „tatarskim Puszkinem”.
W krótkim okresie swojej literackiej aktywności twórca wydał trzydzieści książek, w tym utwory dla dzieci, tomy poezji oraz publikacje dotyczące badań nad folklorem. Był najlepiej opłacanym tatarskim autorem swoich czasów. Jeszcze za życia Gabdułła Tukaj zyskał miano twórcy narodowego, czerpiącego z ludowych pieśni, bajek oraz legend, o czym pisał: „Nasze pieśni ludowe są prawdziwie narodowe, wolne od jakichkolwiek obcych wpływów (arabskich, tureckich, uzbeckich), więc nadaję im znaczenie historyczne, kocham je”. Swoją pracę literacką traktował jako służbę ojczyźnie. Tukaj trwale zapisał się w historii tatarskiej literatury, wzbogacił język, wyławiając z niego odległe tradycje narodowe i piękno przyrody. Jego twórczość stała się inspiracją dla wielu dziedzin sztuki. Na motywach poematu dla dzieci „Szurale” powstał balet Fanisa Jarullina wystawiony na deskach Tatarskiego Teatru Opery i Baletu (1945), Teatru Maryjskiego w Petersburgu (1950) oraz Teatru Wielkiego w Moskwie (1955). Raszyd Gubajdullin stworzył balet na podstawie utworu „Kisekbasz” (1958), natomiast kompozytor Enwer Bakirow zainspirował się baśnią „Wodjanaja” (1971). Wśród dzieł muzycznych warto wspomnieć także o symfonii Nazyba Żyganowa „Kyrłaj” (1946). Utwory Tukaja fascynują także malarzy i rzeźbiarzy, czego przykładem mogą być prace Baki Urmancze, Bajnazara Almienowa czy Fajzrachmana Aminowa. Sława Gabdułły Tukaja sięga także poza granice Republiki Tatarstanu. Jego twórczość została przetłumaczona na kilka języków. Przekładami na język rosyjski zajmowali się Anna Achmatowa, Arsenij Tarkowski, Siemion Lipkin i wielu innych.
Tatarzy traktują twórczość Tukaja jako dobro narodowe, poetę zaś uważają za narodową dumę. Jego imieniem nazwano kazański port lotniczy, plac centralny i filharmonię narodową. Każdego roku w kwietniu można poznać listę laureatów Nagrody Państwowej Tatarstanu im. G. Tukaja w dziedzinie sztuki.
Fragment poematu „Szurale” (tłum. A. Jakubowski):
„Jest taki auł blisko Kazania, zwie się Kyrłaj,
Nawet kury w tym Kyrłaju piać umieją… Dziwny kraj!
Choć ja rodem nie z tych stron, to miłość do niego chowałem,
Na tej ziemi pracowałem, siałem, żąłem i zbierałem.
Ta leśna polana wiecznie w mej pamięci żywa,
Aksamitnym kocem rozścielała się trawa.
Czy to duży auł? Nie, przeciwnie, niewielki,
A rzeka, mieszkańców duma, ledwie strumień malusieńki.”