We współczesnym świecie istnieją różne formy wyrażania własnej opinii na temat państwa, roli społeczeństwa czy samego człowieka przez obywateli w każdym z państw. Mamy tu do czynienia ze stanem świadomości określonej zbiorowości reagującej na działania polityczne i społeczne. Przekuwa się on w wyrażony publicznie stosunek do otaczającej rzeczywistości. Opinia publiczna ukształtowana w zachodzącym procesie socjalizacji społeczno-politycznej wywiera wpływ na dobór przez obywateli takich form prezentowania własnych poglądów, jak i realizacji obranych uprzednio celów, aby w konsekwencji uzyskać zakładany cel.Jedną z takich form jest zjawisko określane mianem „nieposłuszeństwo obywatelskie”. Stosowane jest ono w celu publicznej artykulacji zazwyczaj odmiennego zdania od, po pierwsze, oficjalnie obowiązujących zapisów prawnych i po drugie, stosowanej na co dzień praktyki. Przyjmuje postać sprzeciwu, którego wyraziciele celowo podejmują działania łamiące konkretne przepisy prawne w imię przekonania, że owe przepisy rażąco naruszają wartości istotne dla stosujących nieposłuszeństwo obywatelskie. Obywatele podejmujący się działań w ramach nieposłuszeństwa obywatelskiego po pierwsze, mają pełną świadomość co do możliwości poniesienia konsekwencji prawnych. Po drugie, poddanie się tym konsekwencjom traktują również jako część demonstracji sprzeciwu. Po trzecie, obywatele za postawę obywatelskiego nieposłuszeństwa zakładają nieużywanie przemocy. Konsekwencją oporu mają być zmiana bądź podtrzymanie określonych zachowań społecznych
Pierwszym świadectwem masowego „nieposłuszeństwa obywatelskiego” w końcu XX wieku, który pociągnął za sobą dalekosiężne skutki okazał się przeprowadzony w Moskwie w dniach od 19 do 21 sierpnia 1991 roku zamach stanu. Pucz sierpniowy, nazywany także „puczem Janajewa” czy „puczem moskiewskim”, przygotowany został przez najbliższych współpracowników pierwszego i ostatniego, jak się później okazało, prezydenta Związku Radzieckiego, Michaiła Gorbaczowa. Celem zamachowców było zapobieżenie rozpadowi państwa związkowego, poprzez zastosowanie znanych i dotychczas skutecznych metod „przywracania porządku”.
Przygotowywany schemat działania zakładał przejęcie władzy z rąk nieudolnego i chwiejnego Gorbaczowa i przekazanie jej w ręce grupy, która była do tego zadania przygotowana pod kątem ideologicznym, jak i organizacyjnym. Miał to być klasyczny, znany i stosowany już w przeszłości, typowy przewrót pałacowy, zakładający cichą i bezkrwawą operację roszady na szczeblach władzy centralnej. Przeświadczenie zamachowców o słuszności podjętych przez nich działań, zbytnia pewność siebie oraz nieznajomość realiów życia w bardzo krótkim czasie zostały zweryfikowane przez rzeczywistość. Puczyści boleśnie to odczuli.
Kiedy mówimy o celowym działaniu obywatelskim, zakładającym świadome niepod-porządkowanie się obowiązującemu prawu oraz gotowością poniesienia w pierwszym rzędzie prawnych tego czynu konsekwencji, bez wątpienia możemy stwierdzić, że wydarzenia zachodzące w ciągu trwającego 63 godziny zamachu stanu, spełniają kryteria nieposłuszeństwa politycznego. Postawę, o której tu mówimy przyjęli co najmniej trzej bohaterowie tamtych wydarzeń: prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow i prezydent RFSRR Borys Jelcyn. Trzeci bohater, którego rola była najważniejsza w sierpniowych wydarzeniach jest aktorem zbiorowym – to mieszkańcy Moskwy – moskwianie. To właśnie ich odwaga, przełamanie lęku i determinacja do zrealizowania obranego przez siebie celu stały się kamieniem węgielnym pod budowę nowej świadomości obywatelskiej w społeczeństwie rosyjskim.
Posługując się typologią form pokojowego oporu według Gene Sharpa, w szeregu za-stosowanych przez obywateli radzieckich metod i środków zaliczanych do kanonu obywatel-skiego nieposłuszeństwa odnaleźć możemy:
I. Oświadczenia oficjalne – inicjatywa przeszła w ręce prezydenta RFSRR Borysa Jel-cyna, który wzywając do nieposłuszeństwa obywatelskiego mieszkańców Moskwy w konsekwencji przejął inicjatywę w stolicy i w następstwie sformował pod swoim przywództwem przeciwwagę dla zamachowców.
1. Wystąpienia publiczne – wielokrotnie w czasie trwającego 63 godziny zamachu stanu do zebranych w równych punktach miasta przemawiali zarówno zwykli obywatele jak i zna-ne postaci ze świata polityki (Jelcyn, Popow, Szewardnadze), którzy nawoływali do sta-wienia oporu, ale bez uciekania się do przemocy. Podobne wystąpienia miały miejsce w innych dużych miastach Związku Radzieckiego – m.in. w Leningradzie
2. Deklaracje odpowiednich instytucji i organizacji – deklaracja została sformułowana przez Moskiewską Giełdę Towarową, której pracownicy na znak protestu wydali oświadczenie krytykujące przewrót. Na znak solidarności z „demokratami” i w odpowiedzi na apel przewodniczącego Komitetu Giełdy Jurija Miljukowa wszystkie działające w kraju giełdy przerwały pracę
3. Listy otwarte, podpisane przez wpływowe środowiska – z podobną publiczną demonstra-cją poparcia dla obrońców Białego Domu wystąpiło środowisko dziennikarzy. Boriew sam będąc dziennikarzem przywołuje ogłoszony pamflet odwołujący się do utworzonego w 1941 roku przez Stalina Państwowego Komitetu Obrony a zatytułowany „Z okazji 5-lecia wprowadzenia godziny milicyjnej w Moskwie”. W konkluzji dziennikarze stwierdzili, że „współczesny demokrata jest straszniejszy od niemieckiego faszysty równo o 1 godzinę”.
II. Łączność z masowym odbiorcą - mimo wprowadzenia cenzury i częściowego zawie-szenia działalności niektórych organów prasowych na mocy Oświadczenia rządu ra-dzieckiego, mass-media pracowały bez zakłóceń. Zarówno niezależne stacje radiowe, jak i kanały telewizyjne nadawały w trybie nadzwyczajnym relacje na bieżąco z za-chodzących wydarzeń. Na chwilę nadawać zaprzestało radio „Echo Moskwy”, ale był to raczej epizod sierpniowych wydarzeń, który raczej jeszcze bardziej czynił sytuację poważną. Również sami dziennikarze, tak radzieccy, jak i zagraniczni przebywający w Rosji, przekazywali dokładne relacje z miejsc, w których znaleźli się w tamtym czasie. Można tu wskazać na przykład Władimira Boriewa, Borisa Reitschustera, Michaela Dobbsa czy Krystynę Kurczab-Redlich. To między innymi dzięki ich zaangażowaniu obywatele ZSRR oraz cały świat mógł na gorąco śledzić wydarzenia puczu moskiewskiego. Relacje filmowe z wydarzeń „na żywo” były rozpowszechniane również dzięki bezpośrednim transmisjom BBC i CNN.
4. Hasła, karykatury, symbole
5. Transparenty, plakaty
6. Ulotki, broszury, wydawnictwa
7. Dzienniki i czasopisma
8. Płyty, radio, telewizja
III. Symboliczne działania obywatelskie (wywieszanie symboli narodowych);
9. Wywieszanie flagi rosyjskiej i barw narodowych, wywieszanie flagi RFSRR z wyciętym godłem przedstawiającym sierp i młot
10. Wywieszanie portretów
11. Malowanie graffiti dla wyrażenia protestu
IV. Naciski na poszczególne osoby - konferencja prasowa 19 sierpnia 1991 roku zorgani-zowana przez puczystów, która stała się przedmiotem niewybrednych nieraz żartów ze strony obywateli. W trakcie konferencji jej organizatorzy nie byli w stanie podołać zadaniu przekonania do siebie zgromadzonych tam dziennikarzy, ale przede wszystkim przywódców światowych
12. Szydzenie z funkcjonariuszy i urzędników
V. Teatr i muzyka – spontanicznie na ulicach stolicy odbywały się koncerty, grupy mo-skwian śpiewały pieśni patriotyczne. Zachowania te podnosiły morale oraz wpływały na stan ducha zarówno samych muzyków, jak i społeczeństwa. Symbolem oporu oby-watelskiego stał się przywołany wcześniej wybitny kompozytor rosyjski Mścisław Rostropowicz, który mimo podeszłego wieku, pochwyciwszy karabin stanął na bary-kadzie w obronie Białego Domu.
13. Koncerty;
14. Spontaniczne śpiewy;
VI. Oddawanie hołdu zmarłym - w trakcie przewrotu zginęli trzej młodzi ludzie: Wła-dimir Usow, Ilia Kriczewskij, Dmitrij Komar, których pogrzeby stały się formami demonstracji społeczno-politycznej. Pamięć ich została uczczona również w postaci filmów, pieśni czy znaczków pocztowych.
15. Demonstracje w trakcie pogrzebów 3 śmiertelnych ofiar
16. Składanie hołdu w miejscach śmierci;
VII. Zgromadzenia publiczne
17. Dla wyrażenia protestu przeciw działaniom PKSW oraz poparcia dla Jelcyna;
18. Strajki zwykłe solidaryzujące z rządem Republiki Rosyjskiej jako przejaw odmowy współpracy gospodarczej
VIII. Potępienie „rządu radzieckiego” i odmowa współpracy z nim oraz akcje podej-mowane ze strony przedstawicieli różnych struktur państwowych – Borys Jelcyn w odpowiedzi na oświadczenie rządu radzieckiego wydał „Odezwę do obywateli Ro-sji”, w której PKSW uznano za organ pozakonstytucyjny. Za sprzeczne z prawem uznano również wszelkie akty normatywne wydawane przez puczystów, podkreślając zarazem wyższość konstytucji i prawa RFSRR. W „Odezwie” zawarto również we-zwanie do obywatelskiego nieposłuszeństwa obywateli rosyjskich w postaci m.in. po-wszechnego bezterminowego strajku, jak również zaapelowano do żołnierzy „o wykazanie poczucia odpowiedzialności społecznej i niebranie udziału w reakcyjnym przewrocie”. Następnie w dekrecie wydanym w dniu 19 sierpnia 1991 roku określił działania PKSW jako przestępstwo przeciw państwu, co wymusiło na członkach nomenklatury konieczność jasnego opowiedzenia się po którejś ze stron: albo za „rządem radzieckim” albo za obrońcami demokracji (jak powszechnie nazywano Jelcyna i rząd rosyjski). Odwołanie się do racji stanu pozwoliło z kolei na podporządkowanie sobie przez przywódcę Republiki Rosyjskiej wszystkich organów władzy wykonawczej ZSRR na terytorium RFSRR, włączając w to KGB, MSW i siły zbrojne. Wszystkich uczestników przewrotu sierpniowego uznano za wyjętych spod prawa i jako tacy mieli być pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Ostatnim wydanym w tym dniu dekretem prezydent Jelcyn przypomniał organom prokuratury, służb bezpieczeństwa państwowego i wojsku o konieczności działania w ramach konstytucji ZSRR i FRSRR. Na tym tle w działaniach moskwian i struktur państwowych można odnaleźć następujące formy nieposłuszeństwa obywatelskiego w zakresie odmowy współpracy z rządem radzieckim:
19. Nielojalność wobec władzy – tzw. „rządu radzieckiego”, a pełna solidarność z internowanym prezydentem ZSRR i władzami Republiki Rosyjskiej;
20. Odmowa poparcia;
21. Ulotki i przemówienia wzywające do oporu;
22. Bojkot Rady Najwyższej ZSRR;
23. Bojkot rządowych ministerstw, organów i agend rządowych wiernych PKSW;
24. Nieakceptowanie mianowanych przez Komitet urzędników;
25. Niezgoda na rozwiązanie i zawieszenie istniejących organizacji;
26. Odmowa ze strony bliskich współpracowników rządowych – nomenklatury, która zmu-szona została do dokonania wyboru pomiędzy PKSW a Jelcynem i Gorbaczowem
27. Blokowanie przepływu instrukcji i informacji przez jednostki
28. Opóźnianie i utrudnianie działań jednostkom podporządkowanym władzy PKSW
29. Ogólna odmowa współpracy ze strony administracji związkowej i republikańskiej
30. Brak współdziałania ze strony judykatywy
31. Celowa nieudolność i częściowa odmowa współpracy ze strony sił zbrojnych ZSRR i organów ścigania – bardzo ważną kwestią były uchylanie się oraz odmowa wykonywania poleceń członków PKSW, w pierwszym rzędzie gen. Kriuczkowa oraz marszałka Jazowa, przez siły zbrojne Związku Radzieckiego, poczynając od samego początku. Jako ilustrację tego typu działań przywołać należy uchylenie się dowódcy „Alfy” od wszczęcia procedury internowania Jelcyna oraz członków rządu Republiki Rosyjskiej już 19 sierpnia 1991 roku, a w konsekwencji umożliwienie mu przejazdu do Moskwy.