Warto zwrócić uwagę, że zainteresowanie badaczy i podróżników Eurazją nie jest zjawiskiem nowym. Wynika ono ze specyfiki tego „superkontynentu” pod każdym względem: klasyfikacji jako odrębnego kontynentu (w niektórych częściach świata Eurazja jest uznawana za największy z sześciu, pięciu lub czterech kontynentów na Ziemi), geografii fizycznej, ekosystemu, zasobów surowcowych czy też potencjału gospodarczego, społecznego i politycznego.
W optyce zainteresowań znalazła się ta część kontynentu, która pod względem geograficznym znajduje się pomiędzy Chinami, Indiami oraz Bliskim Wschodem i Europą. Terytorium tzw. centralnej Eurazji wykazuje szereg właściwości, niespotykanych w innych regionach świata. Obszar eurazjatycki stanowi przykład dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. W jej obrębie paralelnie zachodzące procesy stanowią przykład zogniskowania przeobrażeń, które poza Eurazją nie występują en masse. Eurazję pod tym względem postrzegać należy zatem jako zwierciadło, w odbiciu którego można zobaczyć zjawisko różnicowania się poszczególnych państw. Na tej podstawie udało się wypracować schemat poznawczy obszaru eurazjatyckiego, który pod względem transformacji na niwie ustrojowej, politycznej, ekonomicznej, społecznej czy konfesjonalnej w żadnym przypadku nie pasuje do dotychczas obserwowanych. Z tego też tytułu państwa makroregionu Eurazji charakteryzuje postępująca dywergencja rozwojowa. Różnicowaniu państw Eurazji towarzyszy proces z jednej strony diagnozowania jej pod kątem występowania jednostkowych cech. Poddanie analizie zjawisk oraz procesów integracyjnych i dezintegracyjnych uruchamia natomiast szeroko zakrojoną dyskusję wokół potencjalnego modelu partnerstwa strategicznego. Włączenie się państw obszaru eurazjatyckiego w wyniku transformacji zainicjowanej po 1991 roku w procesy globalizacji przyniosło szybki rozwój gospodarczy, lecz także w wymiarze makroregionalnym wywołało postępującą polaryzację. To w jeszcze większym stopniu czyni aktualnym pytanie o przyszłość Eurazji w dobie wyzwań XXI wieku.
Klucz pierwszy. Teoria złożoności
Jednym z narzędzi, które może okazać się pomocne w zgłębianiu fenomenu Eurazji może okazać się teoria złożoności (scence of complexity). Istotą tego podejścia jest odwołanie się do zbioru pomysłów, zasad i idei pochodzących z wielu typów wiedzy, w tym teorii chaosu, cybernetyki i złożonych systemów adaptacyjnych, ujęcia postmodernistycznego czy też myślenia systemowego. Zrozumienie całokształtu badanego obiektu jest w tym przypadku możliwe poprzez zrozumienie poszczególnych tworzących go części.
Postrzeganie obszaru Eurazji w kategoriach złożoności prowadzi do uwypuklenia składników go konstytuujących pod kątem przeobrażeń rzeczywistości społecznej. Po pierwsze, mamy tu do czynienia z występowaniem częściowego porządku, w łonie którego zachodzące procesy wykazują tak wzorce ładu, jak i chaosu. Po drugie, paralelność redukcjonizmu i holizmu skutkuje tym, że niektóre zjawiska są redukowane do swoich komponentów, a inne już nie. Po trzecie, zachodzi częściowe modelowanie, przewidywanie i kontrolowanie zjawisk, które świadczą o przewidywalności z jednej strony i niepewności z drugiej strony badanej rzeczywistości. Po czwarte, prawdopodobieństwo występowanie pewnych zjawisk prowadzi do istnienia generalnych granic dla większości przeobrażeń, przy czym ich rezultaty są nieprzewidywalne. Po piąte, kształtujące się zjawiska ukazują zarówno elementy adaptacji, jak i permanentnego wyłania się w coraz nowym kształcie.
Ta dychotomiczna natura percepcji rzeczywistości społecznej skutkuje wielością struktur instytucjonalnych, które są angażowane przy kreacji określonego wektora strategii państw regionu. Towarzyszą temu różnorodność sił politycznych, ekonomicznych i społecznych silnie z nimi powiązanych. W ten sposób powstaje układ będący wynikiem interakcji pomiędzy poszczególnymi podmiotami zaangażowanymi w proces szeroko definiowanej modernizacji partnerstwa o nachyleniu strategicznym, ze wszelkimi ich składowymi, tak egzo-, jaki i endogeniczymi.
Zaobserwowana na obszarze Eurazji dynamika interakcji pomiędzy wielością zaangażowanych podmiotów wskazuje na występowanie złożoności w obszarze potencjalnie odmiennych wartości i interesów, percepcji sytuacji oraz preferencji programowych strategii modernizacji. Prowadzi to do zdefiniowania czynników takich jak:
1. wielość i różnorodność aktorów oraz ich preferencji i rosnących oczekiwań,
2. istnienie coraz bardziej zdecentralizowanych i elastycznych struktur zarządzania,
3. rosnące znaczenie uwarunkowań międzynarodowych i transnarodowych w projektowaniu i wykonywaniu działań publicznych,
4. szybko zmieniające się, cyrkulujące informacje i technologie informacyjne,
które jednoznacznie wskazują na to, iż „(…) większość aktorów stoi wobec pokusy, aby selektywnie przedstawiać dowody, aby przekręcać stanowiska swoich oponentów, dyskredytować ich i działać wymuszająco oraz generalnie zniekształcać sytuację z myślą o swojej korzyści”.
Klucz drugi. Partnerstwa strategiczne (strategic partnership)
Poszukując dróg partnerstwa na obszarze Eurazji zastanowić się należy w pierwszym rzędzie nad samą istota partnerstwa: Czym ono jest? Jakie rządzą nim zasady? Na jakich oparte jest mechanizmach? Za odpowiedź posłużyć może wyjaśnienie zawarte w Encyklopedii Britannica, zgodnie z którym „partnerstwo”, to „dobrowolny związek dwu lub więcej osób, którego celem jest prowadzenie przedsięwzięcia oraz dzielenie jego zysków lub strat”.
Stając w obliczu znalezienia modus videndi w warunkach dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości różne środowiska podejmowały się odnalezienia optymalnej drogi rozwoju dla społeczeństwa czy państwa. Jednym z conditio sine qua non przetrwania i dalszego rozwoju każdej wspólnoty społecznej stało się wypracowanie modelu stosunków z partnerami. Pytania o kooperację doprowadziły do ustalenia kanonu pryncypiów gwarantujących partnerskie ułożenie relacji pomiędzy dwoma lub większą ilością podmiotów. W szeregu opisujących partnerstwo właściwości wzajemnych zachowań odnaleźć możemy następujące wartości:
1. Wspólna, wzajemna odpowiedzialność za całość wykonania;
2. Wzajemność;
3. Rozumienie partnera;
4. Otwarcie na dialog;
5. Gotowość rozumienia odmienności partnera;
6. Wewnętrzna przestrzeń;
7. Zdolność równoczesnego słyszenia siebie i partnera;
8. Kultura bycia z drugim człowiekiem;
9. Takt w rozwiązywaniu napięć;
10. Zdolność akceptowania kompromisu;
11. Zaufanie i szacunek do partnera;
12. Rozumienie niedoskonałości partnera i swoich własnych.
Przywołane powyżej zasady kształtować powinny wzajemne relacje pomiędzy podmiotami, bez względu na struktury, których interakcje opisują. Można potraktować je w kategoriach wzorcowego modelu synergii, który winien determinować stosunki i do którego wszyscy winni dążyć.
Wyzwania XXI wieku zmusiły poszczególne państwa i rządzących nimi decydentów do poszukiwania nowych dróg partnerstwa. Świadomość niemożności rozwiązywania narastających problemów w pojedynkę stała się powszechna, dlatego też podjęto działania na rzecz konsolidacji wokół wspólnych zagadnień.
Właściwością zachodzącego procesu konsolidacji państw było ich położenie geograficzne, albo raczej przynależność do określonej strefy wpływów geopolitycznych. Z tego też powodu wskazać można na kilka stref wspólnotowych, w obrębie których kształtują się bloki oparte na współpracy na różnych poziomach. Na tym tle szczególne miejsce zajmują jednak te kraje, które kiedyś tworzyły jedno państwo. Mowa jest o obszarze tzw. Eurazji. Do tego grona obecnie zaliczyć możemy państwa współtworzące współtworzących kiedyś Związek Radziecki: Federację Rosyjską, Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Azerbejdżan, Gruzję, Kirgistan i Tadżykistan (Eurasia), Białoruś, Ukrainę, Mołdawię i Armenię. Z drugiej strony mamy do czynienia z państwami, które prócz przynależności do rosyjskiej strefy wpływów, objęte są oddziaływaniem ze strony innej strefy geopolitycznej. Działaniami wspierającymi państwa obszaru eurazjatyckiego ze strony OBWE w procesie modernizacji poza wyżej wymienionymi objęte są także: Afganistan i Mongolia
Czy zatem w tych warunkach możemy mówić o zjawisku partnerstwa pomiędzy państwami Eurazji? Czy jest możliwe zbudowanie prawdziwie partnerskich relacji opartych modelu strategic partnership wobec tak daleko idącego zróżnicowania?
Próbując znaleźć odpowiedź na powyższe pytania zwrócić należy uwagę na trzy elementy, kształtujące badaną rzeczywistość Eurazji. Po pierwsze, skutkiem istnienia silnej współzależności pomiędzy podmiotami polityki na interesującym nas obszarze są stałe interakcje, które przyjmują różną postać: obserwacji, komunikacji, imitacji, współpracy dla osiągnięcia wspólnych celów czy rywalizacji o zasoby. Mogą one mieć zróżnicowane potencjały do działania w wielowymiarowych płaszczyznach złożonego systemu, w którym funkcjonują, ale jednocześnie nie są w stanie realizować swoich interesów samodzielnie. Z jednej strony, wyłania się zatem obraz silnych i nierozerwalnych więzi łączących wszystkich aktorów obszaru. Z drugiej strony, perspektywie tej towarzyszy dominujące przekonanie, iż najpotężniejsi aktorzy są tymi podmiotami, które mogą wywołać dużą zmianę w polityce, co w bezpośredni sposób rzutuje na sytuację wewnętrzną i zewnętrzną każdego z państw obszaru. W wielu sytuacjach pozycja hegemona (Rosji) jest niekwestionowalna. Zdarzają się jednak coraz częściej przypadki, w których znaczące zmiany wywoływane są pod wpływem impulsów czy podmiotów, które do tej pory nie miały tak silnego oddziaływania w polityce. Warto zwrócić uwagę także na fakt, że jeśli nawet działania inicjuje i przeprowadza najsilniejszy aktor, posiłkując się strategią divide et impera, nie znaczy to, że inspiracja nie miała miejsca za pośrednictwem pozornie niewiele dotychczas znaczących aktorów. Pokazuje to nie tylko dynamikę interakcji pomiędzy państwami Eurazji, lecz przede wszystkim nielinearność uprawianej na poziomie międzynarodowym polityki publicznej.
Po drugie, poszukując dróg możliwego partnerstwa nie można nie dostrzec zjawiska adaptacyjności kooperujących systemów państw Eurazji. Na występowanie tej właściwości wskazuje struktura poszczególnych partnerów, która może ulegać wewnętrznej transformacji bez ingerencji czynników zewnętrznych. Odpowiedzialnymi za ten proces są mechanizmy samoorganizacji, które warunkują samodzielną adaptację do zmieniających się warunków. Analizując drogi modernizacji, którymi kroczą poszczególne państwa obszaru eurazjatyckiego, zjawiska te nie pozostają niezauważone. Tak pojmowana adaptacja zakłada takie dostosowanie się do zmieniających się okoliczności, ażeby w dalszym ciągu odgrywać swoje role, realizować interesy, zaspokajać potrzeby i realizować preferencje czy wartości zgodnie z obowiązującymi zasadami. Otrzymujemy tu układ dynamicznych współzależności pomiędzy podmiotami a podejmowanymi przez nich działaniami, które zachodzą w określonych warunkach. Oddziaływanie to, zarówno na wszystkich powyżej przywołanych poziomach jest wielokierunkowe i wynika z tego, w jaki sposób mechanizmy adaptacyjności są ukierunkowane i na ile sprzyjają głównym celom danej polityki w układzie systemów.
To właśnie z tego typu przeobrażeniami tak na poziomie endogennych, jak i egzogennych interakcji zmuszeni są radzić sobie decydenci w każdym z państw. Nader ważną pozostaje jednak kwestia bacznej obserwacji zachodzących przekształceń w poszczególnych państwach Eurazji przez hegemona. Wszystkie te działania, które w jakiejś mierze, według opinii właśnie hegemona, odbiegają od utartych standardów dotychczasowego modelu funkcjonowania, intepretowane są w kategoriach ingerencji zewnętrznej w rosyjską wyłączną strefę wpływów.
Po trzecie, właściwości adaptacji państw do zmieniających się uwarunkowań, towarzyszy wspomniana powyżej cecha samoorganizacji, która jest nieodłączną zjawiska adaptacyjności. W odpowiedzi na szereg pojawiających się coraz to nowych problemów i wyzwań rzeczywistości to właśnie te obie właściwości – samoorganizacja i adaptacja systemowa– są w stanie nadać właściwy bieg procesom znalezienia takich rozwiązań, które umożliwią wypracowanie nowego modelu strategic partnership na obszarze Eurazji. Samoorganizacja skutkowała zmianą modelu zarządzania w poszczególnych państwach, które przełożyło się także na wzajemne relacje pomiędzy nimi. Dotychczas praktykowany wzorzec zakładał sterowanie procesami z góry: każdy z rządów analizował nowe zjawiska i odgórnie określał zmiany, które mają zajść w politykach czy działaniach publicznych. Następnie adaptowane, w warunkach jednak dynamicznie pojawiających się problemów, okazywały się nie tyle nieefektywne, co wręcz niebezpieczne. Lekarstwem miała okazać się zmiana zarówno na poziomie wypracowania nowego modelu partnerstwa, lecz także w obszarze zarządzania. Upodmiotowienie poszczególnych aktorów strefy Eurazji poprzez zastosowanie wzorców zarządzania partycypacyjnego może okazać się jedynym skutecznym sposobem wypracowania nowego modus vivendi we wzajemnych stosunkach pomiędzy nimi szczególnie w warunkach wyzwań XXI wieku.