Ararat – górski masyw na Wyżynie Armeńskiej, gdzie znajdowały się, między innymi, historyczne ziemie armeńskie. Rozciąga się pomiędzy jeziorami Wan oraz Sewan. Jest on widoczny niemal z każdego okna mieszkańców Erywania, stolicy Armenii oraz Doliny Ararackiej. Pomimo, iż góra ta mieści się obecnie na terenie Turcji, jest ona „świętą” górą dla Ormian, a związane jest to z tym, że jest ona miejscem spoczynku biblijnej Arki Noego. Ormianie sami siebie nazywają „Haj” a Armenię - „Hajastan” (w starożytności „Hajk”). Ormiański starożytny historyk Mojżesz z Chorenu podaje, że Hajk jest synem Torgoma, wnukiem Gomera, prawnukiem Jafeta i praprawnukiem Noego. Ararat jest bardzo ważnym symbolem kulturowym dla Ormian. To częsty motyw w ich literaturze i architekturze, jest także uwidoczniony na herbie Republiki Armenii.
Bajkonur – kosmodrom w Kazachstanie założony w połowie lat 50. XX wieku, do 1995 roku znany jako Leninsk. Jest to najstarszy na świecie obiekt tego typu. Kosmodrom powstał w okresie kosmicznego wyścigu między ZSRR i USA i to właśnie z Bajkonuru w 1961 roku wystartował statek kosmiczny Wostok z Jurijem Gagarinem, unosząc pierwszego człowieka w przestrzeń kosmiczną. Po upadku Związku Radzieckiego Rosja podpisała umowę z Kazachstanem dotyczącą dzierżawy kosmodromu, aktualnie przedłużoną do 2050 roku.
Zgodnie ze starą anegdotą: powszechnie wiadomo, że Hiszpan – to człowiek, hiszpanka – grypa, Fin – to człowiek, finka –nóż, Polak – to człowiek, polka – taniec, a zatem analogicznie Czerkies – to człowiek, a czerkieska – odzież.
Czerkieska – rosyjska nazwa tradycyjnej męskiej odzieży wierzchniej znanej z regionów Kaukazu. Jest to płaszcz z długimi rękawami i wypełnionymi prochem gilzami, umiejscowionymi na piersiach. Dodatkowym elementem stroju jest pas podtrzymujący kindżał i szaszkę (zakrzywiony rodzaj szabli). Na początku wieku XIX w czerkiesce paradował nie tylko Hadżi-Murat, ale i Michaił Lermontow. W 1861 (w roku zniesienia poddaństwa chłopów w Rosji) ministerstwo wojny Imperium Rosyjskiego wprowadziło Czerkieskę w charakterze munduru dla pułków Kozaków. W ślady Kozaków przyodziali się w czerkieskę nawet członkowie rodziny carskiej – ostatni imperator Rosji Mikołaj II. Obecnie czerkieski wyszły z powszechnego użycia, jednak zachowały status odzieży paradnej.
Dżygit - kaukaski jeździec konny, wyróżniający się odwagą i wytrwałością oraz świetnie panujący nad koniem, którego najważniejszymi atrybutami są kindżał (rodzaj długiego noża) i papacha (futrzana czapka). W środkowoazjatyckich posiadłościach Imperium Rosyjskiego tak nazywano m.in. Kazachów i Kirgizów, którzy byli przewodnikami, posłańcami i zwiadowcami wojsk rosyjskich. Ponadto dżygit to tytuł nadawany niższym szeregom niektórych jednostek wojsk kaukaskich i turkmeńskich. Dżygitami, ze względu na ich umiejętności jeździeckie, nazywano także Kozaków. Na Kaukazie określenie kogoś mianem dżygita jest komplementem, wyrazem uznania dla jego sprawności, odwagi i męskości.
Elbrus (5642 m n.p.m.) - najwyższy szczyt Kaukazu i zarazem "dach" Rosji. Jego masyw położony jest nieco na północ od głównego grzbietu kaukaskiego, na granicy między dwiema republikami autonomicznymi: Kabardyno-Bałkarią i Karaczajo-Czerkiesją. Elbrus kulminuje dwoma wierzchołkami pochodzenia wulkanicznego: wyższym - zachodnim oraz niższym o 20m wschodnim, z wyraźniej widocznym do dziś stożkiem powulkanicznym. Pochodzenie nazwy Elbrus nie jest do końca jasne, jednak wiąże się ją najczęściej z perskim słowem Elburz ("wysoka góra").
Od lat Elbrus pozostaje jednym z najbardziej popularnych celów turystyki wysokogórskiej oraz alpinizmu. Wschodni wierzchołek został zdobyty po raz pierwszy w 1829 roku przez ekspedycję rosyjską, zachodni niemal pół wieku później: w 1874, przez grupę angielskich wspinaczy. Elbrus zapisał się w historii Rosji i ZSRR: w 1942 roku, w trakcie wojny niemiecko-radzieckiej, wojska hitlerowskie dotarły do północnych przedgórzy Kaukazu i zajęły okolice szczytu. 21 sierpnia 1942 roku grupa niemieckich wojskowych alpinistów zdobyła szczyt i zatknęła na nim flagę III Rzeszy, czego nie omieszkała wykorzystać hitlerowska propaganda. Po odbiciu regionu przez wojska radzieckie, w lutym 1943 roku flaga ze swastyką została usunięta. Do dziś na zboczach Elbrusu (na wysokości 3500 m n.p.m.) czynne jest najwyżej położone na świecie muzeum historyczne, związane właśnie z obroną Północnego Kaukazu.
Czasy powojenne i rozkwit tzw. masowej wspinaczki przyniosły niezwykłą popularność kaukaskiego wierzchołka: w 1967 roku szczyt zdobyło ponad 3000 osób, w tym większość jednego dnia. Elbrus nie traci na popularności również i obecnie, skłaniając do coraz bardziej ekstrawaganckich wycieczek: na motocyklu, na koniu czy jeepem...
Gułag - System obozów koncentracyjnych oraz obozów pracy przymusowej, rozmieszczonych na całym terytorium ZSRR, który zaczęto tworzyć od 1919. Wykorzystywano w nich skazańców, między innymi kryminalistów, recydywistów oraz osoby niewinne, zesłane tam na przykład ze względu na przynależność narodową, jako darmową siłę fizyczną. Więźniowie pracowali głównie przy wyrębie drewna, wydobywania kopalin i minerałów lub na budowach, jak przy tworzeniu kanału Białomorskiego. Sieć obozów Gułagu funkcjonowała do początku lat 60. XX wieku.
Hidżab - noszona przez kobiety muzułmańskie chusta zakrywająca włosy, uszy i szyję, jednak nie ramiona i twarz. Noszenie jej jest wyrazem skromności i prywatności, cnót nauczanych i praktykowanych w islamie. Słowo hidżab może być również stosowane w odniesieniu do rozdziału kobiet od mężczyzn w sferze publicznej, lub może zawierać wymiar metafizyczny – al-hidżabu odnosi się do „zasłony, która oddziela człowieka czy świat od Boga”. W republikach Azji Środkowej ZSRR w latach 1920-1930. przeprowadzono kampanie, aby publicznie odmówić noszenia hidżabu. Dziś w Turkmenistanie, Tadżykistanie, Kirgistanie, Uzbekistanie, Kazachstanie i Azerbejdżanie obowiązuje zakaz noszenia hidżabu w instytucjach państwowych i edukacyjnychю Od 2013 roku na całym świecie obchodzone jest nieoficjalne święto 1 lutego – Światowy Dzień Hidżabu.
Islam – religia monoteistyczna, określana również jako mahometanizm, wyznawcami której są muzułmanie. Świętą księgą muzułman jest Koran (oryginał w j. arabskim), którego wersety zostały objawione prorokowi Mahometowi/Muhammadowi przez archanioła Gabriela w VII w. n.e. Przesłanie Mahometa było początkowo głoszone pośród plemion arabskich, z czasem jednak rozpowszechniło się na całym świecie. Muzułmanie w Federacji Rosyjskiej stanowią 10% ludności. Na obszarze Eurazji dominuje islam w wersji sunnickiej, zdarzają się jednak paradoksy – tureckojęzyczni Azerowie są szyitami, podczas gdy perskojęzyczni Tadżycy wyznają islam w wersji sunnickiej.
Kumys – napój powstający głównie z mleka klaczy w wyniku fermentacji alkoholowej cukru mlecznego. Jest tradycyjnym napojem koczowniczych ludów Azji Centralnej – Kirgizów, Mongołów, Kazachów, Tatarów baszkirskich. Kumys ma właściwości lecznicze ze względu na zawarte w nim enzymy, pierwiastki śladowe, antybiotyki oraz szereg witamin. Zawiera także alkohol, w zależności od czasu fermentacji – jednodniowy 1%, ośmiodniowy do 3%.
Lezginka – bardzo popularny tradycyjny taniec kaukaski (często tańczony tylko przez mężczyzn) o bardzo żywym tempie (w rytmie 6/8), charakteryzujący się drobnymi i szybkimi krokami oraz gwałtownymi ruchami ramion i ciała. Rosyjska nazwa „lezginka” pochodzi od słowa „Lezgin”, którym do rewolucji błędnie nazywano wszystkie górskie narody Dagestanu.
Łagman - to jedno z najbardziej rozpoznawalnych dań z regionu Azji Centralnej, kojarzone głównie z Dunganami i Ujgurami. Cechą charakterystyczną tej potrawy jest ręcznie robiony makaron, uprzednio wielokrotnie skręcany i rozciągany. Jako zupa, składa się z bulionu, warzyw (marchew, cebula, bakłażan, papryka), mięsa (jagnięcina) i obficie przyprawiona oraz okraszona zieleniną.
Manas - Największym zabytkiem kultury kirgiskiej jest poemat Manas. Ten epos heroiczny, nazwany od imienia jego bohatera jest najdłuższym na świecie tekstem posiadającym 500 000 rymowanych wersów, które powstały około X wieku (historycy nie są zgodni co do czasu powstania poematu, jednakże w 1994 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję o ogólnoświatowym świętowaniu 1000-lecia eposu „Manas”). Znajduje się on na Światowej Liście Dziedzictwa UNESCO oraz w Księdze Rekordów Guinnesa. Co istotne, tekst przetrwał do naszych czasów w formie ustnej, setkami lat przekazywany przez koczowniczy naród kolejnym pokoleniom. Kirgizi znający całość tekstu na pamięć zwani są „manasci”, dzięki nim w XX wieku wersy zostały spisane. Kirgizi twierdzą, że to poemat o ich wolności i niepodległości, który zapewnił im świadomość tożsamości narodowej, dzięki któremu przeżyli i odczuwali potrzebę walki o niezależność. I właśnie ten poemat przez tak długi czas jednoczył koczowniczy naród. Taką nazwę nosi m.in. Międzynarodowy Port Lotniczy w stolicy Kirgistanu Biszkeku.
Nouruz - tak określa się święto, tradycyjnie obchodzone 21 marca od ponad 3000 lat w Azji Mniejszej, Centralnej, Południowej oraz niektórych państwach bałkańskich i kaukaskich. Samo określenie pochodzi z perskiego i oznacza nowy dzień. Jest też nazywany perskim Nowym Rokiem. Wiąże się ono z wiosennymi porządkami, rytualnym oczyszczaniem domu, uroczystymi posiłkami, zabawą przy ognisku i pojednaniem z rodziną i sąsiadami. Nouruz jest świętem o znaczeniu państwowym między innymi w Kirgistanie, Kazachstanie, Uzbekistanie, Tadżykistanie, Turkmenistanie, Albanii, Azerbejdżanie, Turcji, Iranie i Afganistanie, a także uznany za oficjalne święto m. in. przez ONZ i OBWE.
Orda - określenie to zasadniczo ma trzy znaczenia. W Polsce (ale także na Litwie, Ukrainie i w Rosji) oznacza ono wojska koczowników oraz formy państwowe, głównie Tatarów z Chanatu Krymskiego, najeżdżających Wschodnią Europę od XIII do XVIII wieku. Określano je różnie, np. Złota Orda, Biała Orda. Natomiast wśród ludów ałtajskich tak nazywano namiot władcy lub jego siedziby.
Płow (ros. Плов, pol. pilaw) – tradycyjna potrawa z rejonu Azji Centralnej sporządzana z ryżu, warzyw i mięsa (najczęściej baranina) z dodatkiem przypraw. Charakterystyczną cechą potrawy jest ryż ugotowany na sypko, co osiąga się dzięki specjalnej technice przyrządzania. W 2016 roku uzbecki i tadżycki płow zostały wpisane na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO.
Ramadan (w Tadżykistanie również Ramazan) – dziewiąty miesiąc w kalendarzu muzułmańskim. Jest to święty miesiąc dla wyznawców Islamu, gdyż w tym miesiącu ukazał się archanioł Gabriel (arab. Dżibril) prorokowi Muhammadowi/Mahometowi, przekazując wersy przyszłej świętej księgi muzułmanów, czyli Koranu. Od świtu do zachodu słońca w tym miesiącu muzułmanom nie wolno spożywać pokarmów, pić napojów oraz winni oni powstrzymywać się od życia seksualnego. Wstrzemięźliwość podczas postu powinna również dotyczyć złych zachowań i takich skłonności, jak fałsz, obłuda, plotkowanie, kłamstwo. Ramadan jest przestrzegany przez muzułmanów mieszkających w Rosji, Azji Centralnej i na Kaukazie. Ostatni dzień postu to bardzo radosny dzień i święto Id al-Fitr (po arabsku) lub Ramazan Bayrami (po turecku).
Samarkanda – legendarne miasto w dzisiejszym Uzbekistanie, rówieśnik Rzymu i Pompejów, to jeden z najstarszych stale zamieszkanych ośrodków miejskich (udokumentowane informacje odnoszą do VI w. p.n.e.). W swojej 2700 letniej burzliwej historii od samego powstania miasto było jednym z ważniejszych centrów interesów geopolitycznych Eurazji. Ze względu na strategiczne położenie na skrzyżowaniu dróg handlowych stało się perłą Jedwabnego Szlaku. Historia Samarkandy świetnie ukazuje gwałtowne przemiany w Azji Centralnej. Zajmowana przez Persów, Aleksandra Macedońskiego, Arabów, Mongołów i ludy turkijskie, przeżywała rozkwit, upadek, zniszczenia i odbudowy. W starożytności miasto było stolicą pozostającej pod władzą Persów satrapii Sogdiany, w IX-X w. koncentrowała się w nim kultura islamskiego Wschodu, w XI-XIII w. stało się stolicą tureckiego królestwa Karachanidów, by po najeździe Czyngis-Chana wejść w skład Imperium Mongolskiego, a następnie przeżyć ponowny renesans kultury muzułmańskiej. Za sprawą potężnego władcy Tamerlana, protoplasty dynastii Timurydów, w XIV wieku wzniesiono liczne meczety i pałace, które zachowały się do dziś. Niezwykły rozkwit przeżyła Samarkanda w wieku XV dzięki działalności wnuka Timura Chromego – Uług Bega, który wspierał rozwój życia naukowego. Inicjował budowę zarówno obserwatorium astronomicznego, jak i medres, czyli tradycyjnych w świecie islamu szkół wyższych, którymi zasłynęła Samarkanda dzięki ich wysokiemu poziomowi naukowemu oraz pięknej sztuce architektonicznej i zdobieniom.
Światowe Igrzyska Koczowników - są to zawody, bazujące na tradycji dawnych koczowników, związanych z ich trybem życia - pasterstwem i myślistwem. W igrzyskach biorą udział reprezentacje kilkunastu państw z Azji, Ameryki Północnej i Południowej oraz Europy. Zawodnicy rywalizują w 10 konkurencjach o bardzo starym rodowodzie, część z nich jest znana wśród wielu narodów Azji Centralnej. Są to między innymi zapasy, wyścigi konne a nawet gry planszowe, charakterystyczne dla tego regionu. Do tej pory Igrzyska odbyły się trzykrotnie – w 2014, 2016 i 2018 roku, w ośrodku sportowym położnym nad jeziorem Issyk-Kul w Kirgistanie.
Tiubietiejka – nakrycie głowy charakterystyczne dla Tatarów, a także narodów zamieszkujących Azję Centralną. Termin tiubietiejka pochodzi od słowa tiube, oznaczającego w językach turkijskich „szczyt”. Wykonywana z różnych materiałów (aksamit, satyna, jedwab), wyszywana we wzory. Rodzaj materiału, użytych nici oraz kolorystyka świadczyły niegdyś o statusie materialnym, regionie zamieszkania i wieku właściciela czapki. Tiubietiejki stanowiły nieodłączny element stroju mężczyzny podczas oficjalnych uroczystości oraz w trakcie pobytu w meczecie. W zależności od regionu można spotkać tiubietiejki okrągłe (np. Tatarstan), a także kwadratowe (np. Tadżykistan).
Uszanka - czasami zwana żartobliwie czapką uszatką, to ciepłe zimowe nakrycie głowy. Uszanka wykonana jest najczęściej z futra, z charakterystycznymi klapami chroniącymi uszy od mrozu. W XIX w. przy klapach pojawiły się troczki, które można zawiązać albo pod brodą (ulepszając ocieplenie uszu), albo na górze (odkrywając uszy). Czapki uszanki często są szyte ze skórek królików i piżmaków, jakkolwiek do rzadkości nie należą też czapki z futra szarych wilków lub psów. Uszanka wywodzi się z Rosji, ale Rosjanie prawdopodobnie zapożyczyli jej krój od Mongołów podczas średniowiecznej mongolskiej inwazji na Ruś Kijowską. Chociaż uszankę uważa się za typowo rosyjskie nakrycie głowy (w stereotypowym widzeniu świata tzw. prawdziwy Rosjanin powinien nosić właśnie taką czapkę), to futrzane czapki o podobnym kroju są rozpowszechnione także w innych krajach dawnego Związku Radzieckiego oraz w Chinach, Korei Północnej i państwach Europy Środkowej, w tym także w Polsce. W czasach sowieckich czapka z nausznikami wykonana z cennego futra była przedmiotem luksusowym, który świadczył o statusie osoby. W dzisiejszych czasach czapka z nausznikami to nie tylko popularna rosyjska pamiątka, ale także modny zimowy dodatek.
Wielbłąd dwugarbny (Baktrian) - wziął swoją nazwę od nazwy starożytnego regionu Azji Środkowej Baktrii, gdzie podobno został po raz pierwszy udomowiony. Jest on od dawna ważnym zwierzęciem domowym w wielu regionach Azji. Występuje głównie w regionach stepowych i półpustynnych wschodniej części Azji Środkowej i Mongolii. Domowe wielbłądy dwugarbne hodowane są głównie w Kazachstanie i Mongolii przede wszystkim dla mięsa, skóry, mleka i wełny. Używa się ich jako zwierzęta juczne, pociągowe i do jazdy wierzchem. Wielbłąd jest symbolem i emblematem Azji i Arabii, symbolem handlu, władzy i godności królewskiej, witalności i wytrzymałości. Wizerunki wielbłąda są obecne na niektórych herbach i flagach miast (m.in. Czelabińska) i regionów, ale wielbłąd nie jest postacią heraldyczną. W mieście Achtubinsk, w obwodzie astrachańskim, na placu im. W. I. Lenina, postawiono w 2010 roku pomnik dwóm wielbłądom Maszce i Miszce, którzy służyli w załodze bojowej podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.
Zesłańcy – ludzie odbywający karę przymusowego pobytu w miejscu odległym i odizolowanym. Kara ta była stosowana w Rosji carskiej, a także w ZSRR. Inne określenia na takie osoby w języku polskim to sybirak lub katorżnik. Początkowo miejscem zesłania były obrzeża europejskiej Rosji, na przykład Ural lub Kaukaz, lecz wraz z podbojami i rozszerzaniem się terytorium państwa, stała się nim także Syberia. Zesłanie w Imperium Rosyjskim było często traktowane jako substytut kary śmierci, ale też sposób na zaludnienie regionów niezamieszkanych przez człowieka. Znanym Rosjaninem, który został zesłany na Syberię, jest Fiodor Dostojewski, skazany za przynależność do koła Pietraszewskiego. Swoje przeżycia z katorgi opisał we Wspomnieniach z domu umarłych. Opis warunków, jakie czekały zesłańców na odległej ziemi, znajdziemy także w książce Sachalin – notatki z podróży autorstwa Antona Czechowa. Za działalność rewolucyjną w Imperium Rosyjskim skazani na zesłanie zostali również młodzi Włodzimierz Lenin i Józef Stalin. W trakcie trwania ZSRR na Syberii stworzono system łagrów, które stały się substytutem kary zesłania. Ten system opisuje w formie relacji historycznej Aleksander Sołżenicyn w Archipelagu GUŁ-ag. Wśród zesłańców popularna stała się ludowa pieśń Na dzikich stepach za Bajkałem (ros. По диким степям Забайкалья), znana również jako Brodiaga (ros. Бродяга). Na widocznym obok obrazku znajduje się obraz Aleksandra Sochaczewskiego pod tytułem Pożegnanie Europy, na którym malarz umieścił około 30 postaci historycznych - znanych i zasłużonych dla świata, skazanych na karę zesłania. Wśród nich przedstawił samego siebie, jako mężczyznę wpatrującego się w słup, stojącego po prawej jego stronie.
Żełtoksan – w języku kazachskim oznacza miesiąc grudzień, jednak termin stosuje się także w odniesieniu do protestów w 1986 roku, mających miejsce w ówczesnej stolicy Kazachstanu (Ałmaty). Powodem manifestacji była decyzja Michaiła Gorbaczowa o zmianie na stanowisku I sekretarza Komunistycznej Partii Kazachstanu. Z funkcji został odsunięty Kazach D. Kunajew, a na jego miejsce powołano Rosjanina G. Kołbina. Do uśmierzenia demonstracji głównie młodych Kazachów użyto wojska (ok. 150 ofiar śmiertelnych, kilkadziesiąt rannych). Wydarzenia te stanowiły przejaw nastrojów antysowieckich i dążenia w kierunku suwerenności. Dokładnie pięć lat później, 16 grudnia 1991 roku, Kazachstan ogłosił niepodległość.